Türkçede -De, -Da ve -Ki Meselesi
Türkçenin en çok tartışılan konularından biri -de, -da ve -ki’nin yazımıdır. Türkçede -de, -da ve -ki meselesini detaylı bir şekilde ele aldığımız bu blog yazısını okuduktan sonra, hangi -de -da ve -ki’nin bağlaç, hangilerinin ek olduğunu kolayca öğrenecek; birkaç püf nokta ile doğru kullanımlarını kavrayacaksınız.
Yazım kurallarına uygun bir dil kullanımı, metinlerin anlaşılabilirliği, dilin zenginliğinin ve doğruluğunun korunabilmesi açısından son derece önemlidir. Kendimizi yazılı dilde doğru ve etkili bir şekilde ifade edebilmek için yazım kurallarına ihtiyaç duyarız. Hatalı yazılmış kelimeler ve ekler, yerinde kullanılmayan noktalama işaretleri, anlam bozukluğu içeren cümleler; metnin anlamını tamamen değiştirebilir, metnin gücünü ve ciddiyetini zedeler ayrıca anlam karışıklıklarına neden olabilir.
Günümüzde Türkçede bazı kelimelerin ve eklerin doğru yazım ve kullanımları hakkında kafalarda birtakım soru işaretleri vardır. Özellikle -de, -da ve -ki’nin kendisinden önce gelen kelimeye bitişik yazılıp yazılmayacağı tartışma konusudur. Burada dikkat edilecek birkaç püf nokta ile -de, -da ve -ki’nin doğru kullanımını kavramak mümkündür.
Peki, Türkçede -de, -da ve -ki’nin doğru kullanımı nasıl olmalıdır?
Bulunma Hâli Eki Olan “-De”
İsimlere gelen bulunma hâli (durum) eki, “Kimde?” ve “Nerede?” sorularına yanıt verir.
Evde, okulda, İstanbul’da, TRT Akademi’de, Ayşe’de gibi.
Bulunma hâli ekinin -de, -da dışında -te, -ta şeklinde yazımı da mevcuttur. Türkçede sert ünsüzlerle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten kelimelerin sonuna gelen, “c, d, g” sesleri ile başlayan ekler sertleşir; -de, -da ekleri, -te ve -ta eklerine dönüşür. Bu duruma ünsüz sertleşmesi adı verilir:
Sınıfta, kapakta, saçta, feste gibi.
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır: Bulunma hâli eki olan -de, -da, -te ve -ta, daima kendisinden önce gelen kelimelere bitişik yazılmalıdır. Unutulmaması gereken diğer bir nokta ise ünsüz sertleşmesinin sadece bulunma hâli eki olan -de ve -da için geçerli olduğudur. Bağlaç olan de ve da asla sertleşmez ve -te, -ta şeklini almaz.
Bağlaç Olan “De”
Bağlaçlar; kelime gruplarını, cümleleri veya cümle içindeki ögeleri anlam açısından birbirine bağlayan ve dilde anlam bütünlüğü sağlayan unsurlardır. Dahi anlamına gelen “de/da” ise, bile, de/da pekiştirme anlamları taşıyan bir bağlaçtır. Dahi anlamına gelen ve bağlaç olan “de/da”, daima kendisinden önce gelen kelimeden ayrı yazılır.
Sen de TRT Akademi’ye katılmalısın.
TRT Akademi video eğitimlerinden de başarı belgesi kazanabilirsin.
Peki, bulunma hâli eki olan -de ve bağlaç olan “de” birbirinden nasıl ayrılır? Hangi -de, -da’yı bitişik, hangilerini ayrı yazacağımıza nasıl karar verebiliriz?
Dahi anlamına gelen ve kelimeden ayrı olarak yazılan de ve da bağlacı, cümleden çıkarıldığında cümlenin vurgusu değişse veya daralsa da anlamsız bir cümle meydana gelmez.
TRT Akademi yüz yüze eğitimlerine sen de katılacak mısın?
TRT Akademi yüz yüze eğitimlerine sen katılacak mısın?
Yukarıdaki örnekte olduğu gibi, cümleden “de” bağlacını çıkardığımızda vurgu değişse de anlam bozulmadı. O nedenle cümlede yer alan “de” bağlaçtır ve kelimeden ayrı yazılması gerekir. Bulunma hâli eki olan -de ve -da cümleden çıkarıldığında ise cümle anlamını yitirir.
Uzman isimler TRT Akademi’de bir araya geliyor!
Uzman isimler TRT Akademi bir araya geliyor!
Görüldüğü üzere bulunma hâli eki olan -de, cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamı bozuldu. O nedenle cümlede yer alan -de, bulunma hâli ekidir ve kelimeye bitişik yazılmalıdır.
Bağlaç Olan “Ki” ve Aitlik Eki Olan -Ki
“Ki” de tıpkı -de, -da gibi hem ek hem de bağlaç olarak kullanılabilir. Bağlaç olan “ki”, bazı istisnalar dışında kelimelerden ayrı yazılır.
TRT Akademi Podcast serilerini o kadar beğendim ki tüm arkadaşlarıma tavsiye ettim.
TRT Akademide öyle kapsamlı yüz yüze eğitimler var ki tamamlandığında sertifika alma imkânı sunuluyor.
Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi “ki” bağlacı ayrı yazılır.
Burada bağlaç olduğu hâlde kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılan -ki istisnalarını hatırlamak gerekir:
Sanki, illaki, mademki, belki, oysaki, hâlbuki, meğerki, çünkü (-ki bağlacı küçük ünlü uyumuna göre –kü olmuştur.)
Bağlaç olmayan “ki” iki cümleyi birbirine bağlama görevi üstlenmez. Aitlik belirten bir ek olduğu için önüne geldiği kelimeye bitişik yazılır.
Akşamki, bugünkü, dünkü, masadaki gibi.
Sonuç olarak, yazım kurallarına uygun bir dil kullanımı, metinlerin ve cümlelerin anlaşılabilirliği açısından gereklidir. Özellikle sıkça yapılan yazım yanlışları içinde ilk sıralarda yer alan “de”, “da” ve “ki”yi doğru bir şekilde kullanabilmek için bağlaç mı yoksa ek mi olduklarını bilmek gerekir.